ფსიქოლოგიური განწყობის კვლევისა და კორექციის ცენტრი

2018 წლის ბოლოს თბილისის სახელმწიფო სამედიცინო უნივერსიტეტმა დააფინანსა პროგრამა „ფსიქოლოგიური განწყობის კვლევა და კორექცია“, რომლის მიზანია დ. უზნაძის განწყობის თეორიაზე დაყრდნობით ზოგადი და კლინიკური ფსიქოლოგიის საკითხების დამუშავება. კლინიკურ ფსიქოლოგიაში აქცენტი გადატანილია ფსიქოთერაპიის პრობლემებზე, რის გამოც დასახელებაში ხსენდა განწყობის კორექცია. რამდენიმე თვეში განათლების, მეცნიერების, ხელოვნებისა და სპორტის სამინისტრომ აღნიშნული პროგრამა საბიუჯეტო დაფინანსებაზე აიყვანა იმის გამო, რომ ცენტრის თემატიკა უკავშირდება ეროვნული მეცნიერული კულტურის მონაპოვრის, განწყობის თეორიის შემდგომ განვითარებას. ამ თეორიის ბედი ქართველს გულგრილს ვერ დატოვებს.
ფსიქოლოგიის, როგორც მეცნიერების, ისტორიას იწყებენ ლაიპციგის უნივერსიტეტში ფილოსოფოსის და ფიზიოლოგის ვილჰელმ ვუნდტის მიერ ფსიქოლოგიის ექსპერიმენტული ლაბორატორიის დაფუძნებიდან. მას შემდეგ ვუნდტის ბევრმა მოწაფემ ფსიქოლოგიის ლაბორატორიები შექმნა მსოფლიოს სხვადასხვა კუთხეში. ვუნდტის ერთერთი მოწაფე იყო ქართველი დიმიტრი უზნაძე. უზნაძე აქტიური პიროვნებაა. მისი ხელმოწერა არის საქართველოს სახელმწიფოებრივი დამოუკიდებლობის აღდგენის აქტზე. იგი თბილისის უნივერსიტეტის ერთერთი დამფუძნებელია. ახლადგახსნილ უნივერსიტეტში მან ფსიქოლოგიის ლაბორატორია დაარსა, შემდეგ – ფსიქოლოგიის კათედრა, შექმნა სსრკ-ში პირველი ფსიქოლოგთა საზოგადოება, მოგვიანებით დაარსა საკავშირო მეცნიერებათა აკადემიაში პირველი ფსიქოლოგიის ინსტიტუტი. ოღონდ, მის ამ ღვაწლს გადააჭარბა იმან, რომ უზნაძემ შექმნა ორგინალური და უნიკალური ზოგადფსიქოლოგიური თეორია. განწყობის ცნება ერთერთი ყველაზე გავრცელებული ცნებაა ფსიქოლოგიაში, მაგრამ ამ ცნებაზე დაყრდნობით მსოფლიოში მხოლოდ დიმიტრი უზნაძემ ააგო ფსიქიკის ზოგადი თეორია. განწყობის თეორიის გარშემო ჩამოყალიბდა ქართული ფსიქოლოგიური სკოლა.
განწყობის თეორიის ძირითადმა იდეებმა ადრევე იჩინა თავი უზნაძის ფილოსოფიურ შრომებში, მაგრამ როგორც ფსიქოლოგიური თეორია, იგი ყალიბდებოდა უკვე საბჭოთა პერიოდში, შესაბამისი იდეოლოგიური წნეხის ქვეშ. ეს იდეოლოგია კი იმხანად მიზნად ისახავდა ყველაფერი საბჭოთა გაემიჯნა დასავლურისგან (ბუჟუაზიულისგან), მათ შორის – მეცნიერებაც. ამის გამო, იდეოლოგია მატერიალისტურ ფსიქოლოგიას უკრძალავდა გადაეტანა აქცენტი სუბიეტურობაზე. ფსიქოლოგიაში ამის მოთხოვნა პარადოქსულია, მაგრამ იდეოლოგები ფსიქოლოგიასაც სთხოვდნენ არ ეხსენებინა სუბიექტური ფაქტორები. 1950-იან წლებში მათ სუბიექტურობის საბაბით ერთერთი შეტევა მიიტანეს განწყობის თეორიაზეც. დისკუსიები იმართებოდა მოსკოვში და თბილისში (თბილისში დარბაზი სავსე იყო გულშემატკივარი ქართული ინტელიგენციით). ეს შეტევა მოიგერია მაშინ განწყობის სკოლამ და ფიზიკურ განადგურებას გადაურჩა, რაც ქართველი მეცნიერების პროფესიონალიზმის დამსახურებაა.
უნდა გამოვლინდეს განწყობის კვლევის ახალი მეთოდები, განსაკუთრებით პიროვნების და კლინიკურ ფსიქოლოგიაში, რადგან დღეს ისინი ყველაზე აქტუალური მიმართულებებია.
მეოცე საუკუნის 70-იან წლებში საბჭოთა იდეოლოგური სტრატეგია იყო დასავლეთის დამარცხება დიალოგში. აღმოაჩინეს, რომ დასავლეთის ფსიქოლოგებთან შედეგიანი დიალოგისთვის მხოლოდ განწყობის თეორია გამოდგებოდა. ის, რასაც ადრე დევნიდნენ, შემდეგ დასჭირდათ და გამოამზეურეს. ქართული ფსიქოლოგიური სკოლის მიმართ პატივისცემის ნიშნად თბილისში მოეწყო არაცნობიერის მსოფლიო სიმპოზიუმი, სადაც ყველა იმდროინდელი კორიფე ჩამოვიდა. სხვადასხვა ქვეყანაში გაჩნდა ინტერესი განწყობის სკოლის მიმართ, მაგრამ მალე დიალოგის სტრატეგიაზე უარი ითქვა და „რკინის ფარდა“ ისევ დაეშვა. ქართული სკოლა კვლავ გამოკეტეს კავკასიონის ქედის მიღმა.
საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ ქართულ ფსიქოლოგიურ სკოლას მშვიდობიანად უნდა ეცხოვრა, მაგრამ გარე პრობლემები შიდ პრობლემებმა შეცვალა. პოლიტიკურად და ეკონომიკურად არასტაბილურმა გარდამავალმა პერიოდმა შეაფერხა აკადემიური მეცნიერების განვითარება, მათ შორის, განწყობის სკოლისაც. განწყობის კვლევა ინსტიტუციონალურად ადრე არ იყო უზრუნველყოფილი, არ არსებობდა სპეციალური სამეცნიერო ცენტრები, რომელთა ფუნქცია იქნებოდა განწყობის პრობლემების დამუშავება. თავისთავად იგულისხმებოდა, რომ განწყობის კვლევას გააგრძელებდა ფსიქოლოგიის ინსტიტუტი და ფსიქოლოგიური კათედრები, მაგრამ ახალმა დრომ მოიტანა ახალი კადრები, ახალი პრობლემატიკა, ახალი მეცნიერული პარადიგმები. ილიას უნივერსიტეტში გადაიტანეს ფსიქოლოგიის ინსტიტუტი აკადემიის სისტემიდან. უნივერსიტეტის მაშინდელი ადმინისტრაციის მიერ განხორციელდა საკადრო ცვლილება – გაანთავისუფლეს ყველა ძველი კადრი და მოიყვანეს ახალი. ახალი კადრები არ მუშაობდნენ ინტენსიურად განწყობის ფსიქოლოგიაში და ინსტიტუტმა დაკარგა განწყობის კვლევის ფუნქცია. ძველი კადრები დაიფანტა სხვადასხვა უმაღლესში. წარსულში გარედან დევნის და აღზევების დრამატული ისტორიის შემდეგ განწყობის თეორია მძიმე პირობებში აღმოჩნდა თავად დამოუკიდებელ საქართველოში. ანალოგიურ პირობებში აღმოჩნდა მთელი მეცნიერება, კულტურა, ძეგლები. ამ ფონზე სწორედ ეროვნული თვალსაზრისით განსაკუთრებით დასაფასებელია თბილისის სახელმწიფო სამედიცინო უნივერსიტეტის და მეცნიერების სამინისტროს ინიციატივა, რომ შექმნილიყო განწყობის კვლევის და კორექციის ცენტრი. ხოლო სამეცნიერო თვალსაზრისით დასაფასებელია იმ სკოლის ხელშეწყობა, რომლის პოტენციაზე ბევრი რამ მეტყველებს.
ზემოთ აღწერილმა ისტორიულმა სირთულეებმა განწყობის ფსიქოლოგიაში დააგროვა მთლი რიგი დაუმუშავებელი თეორიული და პრაქტიკული პრობლემა. განწყობა არის კონკრეტულ სიტუაციაში სუბიექტის მთლიანი არაცნობიერი მდგომარეობა, მისი ფიზიკური და ფსიქიკური ძალების ორგანიზაცია, რაც განაპირობებს სუბიექტის მომავალ განცდებს და ქცევებს. ამ მდგომარეობას ქართული სკოლა, ძირითადად, შეისწავლიდა აღქმის ილუზიებზე აგებული მეთოდით, რითაც გამყარდა საბჭოთა კრიტიკოსებისთვის მა განწყობის რეალურობა. საბჭოთა ცენზურისგან შევიწროვებული ქართული ფსიქოლოგია მიეჯაჭვა ცენზურის მიერ აღიარებულ ამ მეთოდს. ფიქსირებული განწყობის მეთოდმა დააგროვა ძალზე საინტერესო მასლა, რომელიც ყველაზე დიდი ინტერესს აჩენს უცხოეთში. ეს გზა აუცილებლად უნდა განვითარდეს.
ამასთანავე უნდა გამოვლინდეს განწყობის კვლევის ახალი მეთოდები, განსაკუთრებით პიროვნების და კლინიკურ ფსიქოლოგიაში, რადგან დღეს ისინი ყველაზე აქტუალური მიმართულებებია. უზნაძემ ექსპერიმენტულად დაამტკიცა, რომ სუგესტიით განწყობა იქმნება. ეს ნიშნავს, რომ ჰიპნოზი და სუგესტია უფრო ფართედ შეიძლება იქნეს გამოყენებული განწყობის შესწავლისთვის. ნიშნავს იმასაც, რომ პლაცებოს ეფექტი და ბევრი ფსიქოთერაპიული მეთოდი განწყობის მექანიზმს ეყრდნობა. ყველა ეს მიმართულება შესასწავლია.
ქართველი ფსიქოლოგების ნაწილი მედიცინისთვის აქტუალურ სტრესს განწყობის ფორმად მიიჩნევს. გასარკვევია, რას აძლევს სტრესის პრობლემას განწყობისეული ინტერპრეტაცია. პიროვნების შესწავლის კლასიკოსები პიროვნებას იკვლევდნენ ასოციაციით და მისი რეაქციის დროით. რეაქციის დრო მზაობის, ანუ განწყობის ნიშანია ისევე, როგორც ასოციაცია.კვლევები საჭიროა ამ მიმართულებითაც.
ახალი ასპექტის და მეთოდის მოძებნა რომ პროდუქტიული გზაა განწყობის ფსიქოლოგიისთვის, აჩვენა შ. ნადირაშვილის მიერ ატიტუდის მეთოდიკების შემოტანამ – ბევრი საინტერესო კვლევა გაჩნდა. დღეს უაღრესად აქტუალურია სოციალური განწყობების მასმედიით მართვა, თანაც, როცა ამ პროცესს კლინიკური ეფექტები ახლავს. ეს სწორედ განწყობის უზნაძისეული ცნებით შეიძლება აიხსნას და არა ატიტუდის ცნებით. ატიტუტის შეცლაშიც აქტუალური გახდა მისი მართვა გაუცნობიერებელი სტიმულებით, რაც ისევ უკავშირდება განწყობას, როგორც არაცნობიერ ფენომენს. საერთოდ, უზნაძეს განწყობა „მნიშვნელობის ფსიქოლოგიურ ექვივალენტად მიაჩნდა“. ატიტუდიც მნიშვნელობაა. მეორეს მხრივ მნიშვნელობის პრობლემა აღქმის, სოციალური პერცეფციის და ფსიქოლინგვისტიკის ბევრ მიმართულებას მოიცავს. განწყობის მნიშვნელობასთან კავშირი პერსპექტიული შეიძლება იყოს კოგნიტურ ფსიქოთერაპიაშიც. მოსასინჯია ეს მიმართულებები.
ეს განწყობის თეორიაზე შესაძლო მუშაობის მცირე ჩამონათვალია.
ყველა ხსენებული საკითხი მეტ-ნაკლების სისრულით წარმოდგენილია წინამდებარე კრებულში. ავტორები თავად იტყვიან თავის სათქმელს. ხოლო, მე, როგორც ამ წინასიტვაობის ავტორი და ხსენებული ცენტრის ხელმძღვანელი, მადლობას ვუხდი ყველა თანამშრომელს – როგორც გამოცდილ, ასევე ახალბედა მკვლევარებს.
დაბოლოს, ვუბრუნდები მთავარ სამადლობელს. მადლობას მოვახსენებ უღრმესი პატივისცემით განათლების, მეცნიერების, კულტურის და სპორტის მინისტრებს ბატონებს მიხეილ ჩხენკელს და მიხეილ ბატიაშვილს; თბილისის სახელმწიფო სამედიცინო უნივერსიტეტის რექტორს პროფესორ ზურაბ ვადაჭკორიას და კანცლერს პროფესორ ზურაბ ორჯონიკიძეს; უნივერსიტეტის ყველა თანამშრომელს, რომელთა გულისხმიერებამ და ძალისხმევამ შეგვიწყო ხელი.
პროფესორი რამაზ საყვარელიძე
დახურვა

ავტორი: მერაბ მაღრაძე
სტრესის ცნება გასული საუკუნის 30-ან წლებში შემოიტანეს ამერიკელმა ფსიქოფიზიოლოგმა უოლტერ კენონმა და კანადელმა ენდოკრინოლოგმა ჰანს სელიემ. მათ სტრესი უწოდეს ცოცხალი ორგანიზმის იმ საგანგებო ფიზიოლოგიურ მობილიზაციას, რომლითაც ის სასიცოცხლო პირობების ექსტრემალურ ცვლილებას პასუხობს. ეს მდგომარეობა ორგანიზმში მიმდინარე სათანადო ვეგეტო-სომატურ ცვლილებათა სახით ვლინდება. ადამიანთან, მაგალითად, სტრესი ვლინდება სუნთქვისა და გულისცემის გახშირებაში, თვალის გუგების გაფართოებაში, სისხლში ადრენალინის კონცენტრაციის მომატებაში, ენერგიის მოზღვავებაში, კუნთების შეკუმშვაში და სხვა. რაც მთავარია, ეს ცვლილებები ერთნაირია სტრესის გამომწვევ ყოველგვარ პირობებში. მაშასადამე სტრესის სიმპტომატიკა არაა დამოკიდებული მისი გამომწვევი ფაქტორის (სტრესორის) რაგვარობაზე და ზოგადია ყველა სტრესოგენური სიტუაციის მიმართ. სელიემ ამ ზოგად სიმპტომთა კომპლექსს „არასპეციფიკური ადაპტაციური სინდრომი“ უწოდა (Селъе, 1979; 27) და ამის შემდეგ, სტრესის თემატიკისადმი მიძღვნილ თითქმის ყველა კვლევაში, სტრესის მაჩვენებლად, პირველ რიგში, სწორედ ეს სინდრომი ითვლება.
ჰ. სელიემ იმ გარემოებასაც მიაქცია ყურადღება, რომ აღწერილი სინდრომის აღმოცენებას იწვევს არა მხოლოდ ბიოლოგიური სტრესორები, არამედ ფსიქიკური ფაქტორებიც - გარემოში მიმდინარე მოვლენებთან დაკავშირებული სუბიექტური განცდები - რაც სრულიადაც არ ცვლის საკუთრივ სტრესის მიმდინარეობის სურათს: სტრესის სიმპტომები (ადაპტაციური სინდრომი) ყველა შემთხვევაში ერთნაირია. ერთნაირია ყოველგვარი (ნებისმიერი სახის სტრესორებით გამოწვეული) სტრესის გავლენაც ორგანიზმის ჯანმრთელობაზე. ჰ. სელიემ ექსპერიმენტული კვლევით დაადგინა, რომ სტრესის შედეგად მნიშნელოვნად დიდდება თირკმელზედა ჯირკვლების ქერქი, ითრგუნება მკერდუკანა (თიმუსი) და ლიმფური ჯირკვლები და მცირდება კუჭის წვენის გამოყოფა, რაც კუჭსა და თორმეტგოჯა ნაწლავში მცირე წყლულების წარმოქმნას იწვევს. იმის მიუხედავად, რომ განცდებით გამოწვეული სტრესი, როგორც ირკვევა (Гринберг, 2002; 60-75), ხშირად იმაზე მეტად აზიანებს ორგანიზმს, ვიდრე ბიოლოგიური ფაქტორებით გამოწვეული, არც ჰ. სელიესთან და არც საერთოდ ფიზიოლოგიის ფარგლებში, არ დასმულა სკითხი იმის შესახებ, თუ როგორ ახდენს განცდა ორგანიზმზე ისეთ გავლენას, რაც კარდინალურად ცვლის მის ფიზიოლოგიურ მდგომარეობას. სტრესის მოქმედება, მისი მექანიზმები, მათლიანად ფიზიოლოგიის ფარგლებში განიხილება, ისე, თითქოს ფსიქიკა საკუთრივ მის მიმდინარეობაში საერთოდ არ მონაწილეობდეს. ამდენად, სრულიად მართებულია, როდესაც სელიეს თეორიას ეპიფენომენალისტურის შეფასება ეძლევა (საყვარელიძე, 2017; 128). ასეთივე შეფასებას იმსახურებს სტრესის სხვა ფიზიოლოგიური თეორიებიც.
მოგვიანებით, როდესაც სტრესის პრობლემატიკით კოგნიტური ფსიქოლოგია დაინტერესდა, განცდებით გამოწვეული სტრესის აღსანიშნავად შემოტანილი იქნა ფსიქოლოგიური სტრესის ცნება, რომელიც სწორედ სტრესორის რაგვარობით განსხვავდება ფიზოლოგიური (ბიოლოგიური ფაქტორებით გამოწვეული), სტრესისაგან. საყრუდაღებოა, რომ არც კოგნიტივისტების ფსიქოლოგიური სტრესის ცნების შინაარსი გულისხმობს იმას, რომ საუბარია რაიმე ფსიქიკურ რეალობაზე, რის მოლოდინსაც სიტყვა „ფსიქოლოგიური“ აჩენს. სტრესად კოგნიტივისტებსაც ორგანიზმის ფიზიოლოგიური მდგომარეობა (ადაპტაციური სინდრომი) მიაჩნიათ, რომელსაც ფსიქოლოგიურს უწოდებენ მაშინ, როდესაც ფსიქოლოგიური ფაქტორებით (ფსიქოგენური სტრსორებით) არის გამოწვეული.
ეს ნათლად ჩანს იმ კლასიკურ ექსპრიმენტში, რომელიც სტრესის ფსიქოლოგიური კვლევის ისტორიაში „რიჩარდ ლაზარუსის ექსპერიმენტის“ სახელით შევიდა და რომლის შედეგებიც საფუძვლად დაედო სტრესის კოგნიტივისტურ თეორიას (Лазарус, 1970). ექსპერიმენტში შეისწავლებოდა სიტუაციის კოგნიტური შეფასების გავლენა სტრესის აღმოცენებასა და მიმდინარეობაზე. ცდისპირებს უჩვენებდნენ დოკუმენტურ ფილმს მტკივნეული ქირურგიული ოპერაციის შესახებ. ესაა საგანგებო იარაღებით უხეში რიტუალური სისხლიანი მანიპულაცია მამაკაცის გენიტალიებზე, რასაც ავსტრალიელი აბორიგენები მიმართავენ, როდესაც ბიჭი სქესობრივი მომწიფების ასაკს მიაღწევს. იმის შესამოწმებლად, განიცდიდნენ თუ არა ცდისპირები სტრესს და რა ხირისხის იყო იგი, ხდებოდა კანის ელექროგამტარობის და გულისცემის სიხშირის გაზომვა. ეს ექსპერიმენტი, მისი ვარიანტები და შედეგები, რომლებზე დაყრდნობითაც კოგნიტური მიდგომის მომხრეები ამტკიცებენ, რომ სტრესი სიტუაციის კოგნიტური შეფასებით იწყება, დაწვრილებით გვაქვს განხილული სხვა ნაშრომში (მაღრაძე, 2019), აქ კი მხოლოდ იმის საჩვენებლად მოვიყვანეთ, რომ საკუთრივ სტრესად კოგნიტივისტებიც, ისევე როგორც ფიზიოლოგები, მხოლოდ ორგანიზმის ფიზიოლოგიურ მდგომარეობას მიიჩნევენ. მრავალ თანამედროვე კვლევაში, ფსიქიკური ფაქტორებით გამოწვეულ სტრესს ფსიქოგენურსაც უწოდებენ, რაც, ჩვენი აზრით, უფრო ადეკვატური ტერმინია და ჩვენც მას ვიყენებთ. რაც შეეხება საკითხს იმის შესახებ, ასეთი სტრესი მართლაც მხოლოდ ორგანიზმის ფიზიოლოგიური მდგომარეობაა, თუ ის ფსიქოლოგიური რიგის მოვლენაცაა, წინამდებარე სტატიის მიზანს სწორედ მისი განხილვა წარმოადგენს.
როგორც ვხედავათ, ბიოლოგებიც და ფსიქოლოგებიც სტრესად ფაქტიურად იმ სიმპტომების კომპლექსს (ადაპტაციურ სინდრომს) მოიაზრებენ, რომლებშიც ის ვლინდება. მაგრამ სიმპტომი ვერ იქნება ის მოვლენა, რის სიმპტომსაც წარმოადგენს. სიმპტომი მხოლოდ რაღაცის არსებობის მაჩვენებელია. ამიტომ, ადაპტაციური სინდრომის მიხედვით სტრესის დიაგნოსტირება კი შესაძლებელია, მაგრამ ეს იმის ცოდნას არ ნიშნავს, თუ მაინც რას წარმოადგენს სტრესი - რა სახითაა იგი მოცემული. სიტყვის მნიშვნელობის დონეზე სტრესი დაძაბვას (ინგლ. Stress - დაძაბვა, ზეწოლა) ნიშნავს და ხშირად განიმარტება, როგორც ორგანიზმის (ან სუბიექტის) დაძაბული მდგომარეობა, მაგრამ ძნელია დანამდვილებით ითქვას, თუ მაინც რა და როგორ იძაბება. უდაოა, რომ, როგორც მიუთითებენ, „ფსიქოგენური სტრესის დროს უწინარეს ყოვლისა იძაბება ის მექანიზმები, რომლებიც ფსიქიკურ ფუნქციებს განაპირობებენ“ (ხანანაშვილი, 2008; 20). ამ მექანიზმებში, ცხადია, ცენტრალური ნერვული სისტემის (თავის ტვინის) ფუნქციონირება იგულისხმება, რომელიც, როგორც დასახელებულ წყაროში მოყვანილი მონაცემების მიხედვით ირკვევა, თავისებურად იცვლება სტრესოგენური განცდების შედეგად, მაგრამ საკუთრივ დაძაბვა რაში გამოიხატება ეს მთლად ნათელი არაა. აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ ზოგადად ყოველგვარი სტრესისთვის დამახასიათებელ ადაპტაციურ სინდრომთან ერთად, ფსიქოგენური სტრესის სპეციფიკურ (ფიზიოლოგიურისაგან განმასხვავებელ) სიმპტომად, ემოციური დაძაბულობის განცდაც ითვლება, რაც ასევე ვერ ჩაითვლება თავად სტრესად.
ერთი რამ ნათელია: სტრესი ნერვული სისტემის თავისებური მთლიანობითი ორგანიზაციული მდგომარეობაა განსაზღვრული სახით ფუნქციონირებისათვის, რომელიც განსხვავდება არასტრესოგენურ პირობებში მისი ფუნქციონირების წარმმართველი ასეთივე მდგომარეობისაგან. ჩვენი აზრით, განსაზღვრული მიმართულებით ფუნქციონირებისთვის ტვინის ორგანიზაციული მომზადება არაა მხოლოდ ფიზიოლოგიური პროცესი და მდგომარეობა. ის ამავდროულად ფსიქოლოგიური პროცესიცაა, რადგან ტვინის ფუნქციონირება, პირველ რიგში, ფსიქიკურ პროცესთა მიმდინარეობას ემსახურება. ვფიქრობთ, სწორედ ტვინის ამ ფსიქო-ფიზიოლოგიურ მდგომარეობას შეესაბამება დ. უზნაძის ზოგდფსიქოლოგიური თეორიის ცენტრალურ ცნება - გ ა ნ წ ყ ო ბ ა. ვვარაუდობთ, რომ ამ მიმართულებით კვლევის გაღრმავებამ, შესაძლოა განწყობის არსებობის ფორმის პრობლემის გადაჭრამდეც მიგვიყვანოს, მაგრამ ამისთვის ჯერ კიდევ ბევრი დეტალის დაზუსტებაა აუცილებელი. ჩვენი აზრით, თეზისი, რომ განწყობა თავის ტვინის უმაღლესი სტრუქტურების ფუნქციონირებისათვის მომზადების ორგანიზაციული მდგომარეობაა, ერთგვარ ორიენტირად შეიძლება გამოდგეს ამ საკითხის უფრო დეტალურად შესწავლის გზაზე.
ამ თვალსაზრისით, მნიშვნელოვნად მიგვაჩნია იმ ფაქტის გათვალისწინება, რომ ტვინის ფუნქციონირება, როგორც ცნობილია, წამითაც არ წყდება. მაშასადამე, ტვინი იმთავითვე (გაჩენისთანავე) აქტივობისთვისაა ორგანიზებული (განწყობილი) და ასე არსებობს ინდივიდის სიცოცხლის ბოლომდე. თუ განწყობა ფუნქციონირებისათვის ტვინის ორგანიზაციული მდგომარეობაა, მაშინ გამოდის, რომ სულიერი არსება გაჩენიდან სიკვდილამდე მუდმივად აქტიურობისთვისაა განწყობილი. ეს ზუსტად შეესაბამება განწყობის დინამიკური სტრუქტურის შ. ჩხარტიშვლისეულ (ჩხარტიშვილი, 1975; 104-129) მოდელს, რომლის თანამედროვე (განვითარებული) ვარიანტის (იხ. „დინამიკური მოდელის“ თვალსაზრისით ბოლო ხანს შესრულებული კვლევები, მაგ. (იმედაძე, 2013), (ვახანია, 2017) და სხვ.) მიხედვითაც სუბიექტის ფსიქიკური აქტივობა თანმიმდევრულად, ურთიერთჩართულად, დაქვემდებარებულად და ა. შ. მიმდინარე ქცევების უწყვეტი ნაკადია. ფაქტიურად ესაა ერთი, დროსა და სივრცეში ფართოდ გაშლილი, უწყვეტი ქცევა, რასაც სუბიექტის ცხოვრება (მოღვაწეობა) შეიძლება ეწოდოს. მისი შემადგენელი (მასთან დაქვემდებარებული) კონკრეტული ქცევები ბუნებრივად გადადიან ერთმანეთში და არ წარმოადგენენ ერთმანეთისგან მკაცრად გამოყოფილ დისკრეტულ ერთეულებს. ამას სწორედ პირველადი განწყობის უწყვეტი აქტუალობა უზრუნველყოფს. სუბიექტის ეს მუდმივად აქტუალური განწყობა, სათანადო ფაქტორების გავლენით, მისი ცხოვრების ყოველ მომენტში მოდიფიცირდება ამ მომენტში მიმდინარე კონკრეტული ქცევის განწყობად და ემსახურება ცხოვრების ამ მონაკვეთის მიზანშეწონილ მიმდინარეობას. ჩვენ, როგორც აღვნიშნეთ, მიგვაჩნია, რომ ესაა ფუნქციონირებისათვის თავის ტვინის მუდმივი ფსიქო-ფიზიკური ორგანიზაციული მდგომარეობა.
ჩნდება შეკითხვა, თუ რა ხდება ძილის დროს, რომლის ყველაზე ღრმა ფაზაშიც ტვინის (შესაბამისად, სუბიექტის) აქტიურობა თითქმის ნულს უახლოვდება. ხაზგასმით უნდა ითქვას, რომ ძილი, როგორც ადამიანის ცხოვრების უმნიშვნელოვანესი კოპონენტი, ჩვენი აზრით, ქცევის სრულიად გარკვეული ფორმაა, თავისი მოტივაციით, მიზნით და მიმდინარეობის ფორმით. სუბიექტი ამ დროს განწყობილია არა უმოქმედებისთვის, არამედ ქცევის ამ სპეციფიკური ფორმისთვის. ამიტომ ტვინი (უფრო სწორად, სუბიექტი) ამ დროსაც სათანადოდაა ორგანიზებული (განწყობილი) და უზუნველყოფს ამ ქცევის ისეთ მიმდინარეობას, რომ სუბიექტი მაქსიმალურად მოდუნდეს, რამდენადაც შესაძლებელია გაეთიშოს გარემოს, ყოველდღიურ საზრუნავს, მაგრამ არც ისე „შორს წავიდეს“, რომ ყოველივე ამას აღარ დაუბრუნდეს. ამას ის გვიჩვენებს, რომ ღრმა ძილის უღრმესი საფეხურის მიღწევიდან ცოტა ხნის შემდეგ სუბიექტი შებრუნებული თანამიმდევრობით გადის ძილის ფაზებს და უბრუნდება სწრაფი ძილის საფეხურს, რის შემდეგაც იღვიძებს ან ძილის ახალ ციკლს იწყებს. ვფიქრობთ, ამის ახსნა მხოლოდ მუდმივად აქტუალური განწყობის მექანიზმის მოქმედებითაა შესაძლებელი.
განწყობის განსაკუთრებული ფორმაა ფიქსირებული განწყობა. ესაა თანშობილი ან შეძენილი გამოცდილების ფორმა, რომელიც ლატენტურადაა შენახული და მხოლოდ სათანადო პირობებში აქტიურდება. აქტუალური განწყობის მიმდინარე ცხოვრებისეული საჭიროებებისთვის (კონკრეტული ქცევებისთვის) ცვლილების (მოდიფიცირების) განმასაზღვრელი მოტივაციური, სიტუაციური და ინსტრუმენტულ-ოპერაციული ფაქტორები, სწორედ შესაბამის ფიქსირებულ განწყობათა აქტივაციის შედეგია, რომელებიც, ერთვებიან რა მუდმივად აქტუალური განწყობის სტრუქტურაში, თავისებურად ცვლიან მას. მაშასადამე, ფიქსირებული განწყობა, ქცევასთან მიმართებაში მეორადი მოვლენაა და თავისი არსებობის ფორმით, სრულიად განსხვავებული მოცემულობაა, ვიდრე პირველადი, მადმივად აქტუალური, განწყობა. ეს უკანასკნელი, როგორც ითქვა, სავარაუდოდ, აქტიურობისთვის თავის ტვინის მუდმივი ორგანიზაციული მდგომარეობის სახითაა მოცემული. ფიქსირებული განწყობა კი, იმის მიხედვით, თუ რა სახის კონკრეტული ფსიქო-ფიზიკური აქტის შესრულების მზა პროგრამაა მისი სახით მოცემული, თავის ტვინის სათანადო სტრუქტურებში შენახული ინაქტიური მდგომარეობაა. მისი არსებობის ფორმა, რაც ზოგადად ფსიქოლოგიაში მეხსიერების ლატენტური პერიოდის პრობლემის სახით დგას, საგანგებო კვლევის საგანია და ამჯერად მას გვერდს ვუვლით. აქ მხოლოდ იმაზე მითითებით ვკმაყოფილდებით, რომ პირველადი განწყობის ცვლილება მის სტრუქტურაში იმ ფენომენთა ჩართვის შედეგია, რომელთა პოტენციური მოცემულობის ფორმადაც ფიქსირებული განწყობის ტერმინით აღნიშნული მოვლენა ითვლება.
ფიქსირებული განწყობის ერთ-ერთ ფორმად ჩვენ სტრესის ფილოგენეტურად ფიქსირებული განწყობა მიგვაჩნია (მაღრაძე, 2013). ფიქსირებული განწყობის ეს ნაირსახეობა, რომელიც ხანგრძლივი ევოლუციური განვითარების ფილტრშია გავლილი, დისპოზიციურ განწყობათა მოქმედების ზოგადი კანონზომიერების შესაბამისად, ავტომატურად აქტიურდება სტრესოგენურ სიტუაციაში და თავისებურად ცვლის მუდმივად აქტუალურ პირველად განწყობას, აძლევს რა მას სტრესული განწყობის ფორმას. ეს იმას ნიშნავს, რომ სტრესი, პირველ რიგში, თავის ტვინის ფუნქციონალური მდგომარეობის ცვლილების სახით უნდა იყოს მოცემული, ხოლო სელიესეული სინდრომიც და სტრესისთვის დამახასიათებელი ფსიქიკური განცდებიც, ამ ორგანიზაციული მდგომარეობის მოქმედების შედეგად და მისი არსებობის მაჩვენებლად უნდა ჩაითვალოს.
ამას სრულად ადასტურებს ახალი ნეიროფიზიოლოგიური კვლევები, რომლებიც განზოგადებულია მ. ხანანაშვილის მონოგრაფიაში (ხანანაშვილი, 2008). ამ კვლევებიდან ჩანს, რომ თავის ტვინის ზოგადი ფუნქციონირების მარეგულირებელი მექანიზმი, მზაობის სრულიად თავისებურ მდგომარეობაში მოდის სტრესოგენურ სიტუაციაში. ტვინის ამ მდგომარეობას ავტორი „ზოგადი ფუნქციური მდგომარეობის სტრესს“, ხან კი პირდაპირ „ზოგადი განწყობის სტრესს“ უწოდებს და დ. უზნაძის თეორიის ცენტრალურ ცნებასთან მის შესაძლო ნათესაობაზეც მიუთითებს, თუმცა აღნიშნავს, რომ ეს ცალკე განხილვის საგანია (იქვე; 44-46). ნაჩვენებია, რომ გარდა ამგვარი ზოგადი ფუნქციონალური წინამომზადებისა, რომელიც მრავალი სისტემის (პირობითად, მთელი თავის ტვინის) კოორდინირებულ ფუნქციონირებას არეგულირებს, ხორციელდება ცალკე სისტემათა ორგანიზაციაც, რაც უკვე სტრესის კონკრეტულ ფორმას განსაზღვრავს. კერძოდ, დადებითი მნიშვნელობის სტრესი (ეუსტრესი) სხვა სისტემას უკავშრდება, უარყოფითი მნიშვნელობის სტრესი (დისტრესი) კი სხვა სისტემას. ეს, სხვათაშორის, იმაზეც მეტყველებს, რომ მართებული არაა ეუსტრესის და დისტრესის ერთმანეთის ეტაპებად წარმოდგენა, როგორც ეს ჰ. სელიეს მიაჩნდა, მაგრამ ეს ცალკე განხილვის საგანია, რაც წინამდებარე სტატიის მიზანდასახულებას შორდება.
რაც შეეხება იმ გარემოებას, რომ სტრესოგენურ სიტუაციაში ტვინის ფუნქციონალური მდგომარეობა ჯერ „ზოგადი განწყობის სტრესად“ ორგანიზდება (მოდიფიცირდება), ხოლო შემდეგ უკვე „ადგილი აქვს წინამომზადების, განწყობის შექმნის მოვლენას, მაგრამ ერთი სისტემის ფარგლებში“ (იქვე), ეს, ჩვენი აზრით, იმის მაჩვენებელია, რომ პირველადი განწყობის (აქტიურობისთვის თავის ტვინის მუდმივად აქტუალური ორგანიზაციული მდგომარეობის) სტრესულ რეჟიმში გადართვა ორ ეტაპად ხორციელდება. პირველია აქტუალური განწყობის დონეზე ვითარების სტრესულად შეფასება (ის თუ, როგორ ხორციელდება ეს კოგნიტური პროცესი, ცალკე საკითხია, რომელსაც აქ ვერ განვიხილავთ), რასაც მოსდევს მისი მოდიფიკაცია ძალთა მობილიზაციისათვის, ანუ „თავის ტვინის ზოგადი განწყობის სტრესი“. მაგრამ სუბიექტი დგას კონკრეტულ სტრესორზე პასუხის აუცილებლობის წინაშე. ამიტომ სტრესულად მოდიფიცირებული პირველადი განწყობა (ტვინის ზოგადი განწყობის სტრესი) ავტომატურად ახდენს იმ ფიქსირებული განწყობის აქტივაციას და საკუთარ სტუქტურაში ჩართვას, რომელშიც პოტენციურად სწორედ ამ კონკრეტული სტრესორზე რეაგირებისთვის საჭირო მოქმედების პროგრამაა მოცემული.
ვფიქრობთ, სტრესის აღმოცენების ასეთი მექანიზმი განაპირობებს იმას, რომ სტრესის ყოველგვარ სახეობას, განსაკუთრებით კი ეუსტრესს და დისტრესს, სრულიად თავისებური მიმდინარეობა ახასიათებს. იმას, რაც ზოგადია (არასპეციფიკურია) ყოველგვარი სტრესისათვის, განსაზღვრავს „თავის ტვინის ზოგადი განწყობის სტრესი“, ხოლო კონკრეტული სტრესული მდგომარეობის სპეციფიკურ თავისებურებას განსაზღვრავს შესაბამის სისტემაში შექმნილი და შენახული ფიქსირებული განწყობის აქტივაცია, რომელსაც თავისი კომპონენეტი შეაქვს სტრესულად მოდიფიცირებულ აქტუალურ განწყობაში.
სტრესის ასეთი დახასიათება შესაბამისობაშია რ. საყვარელიძის თვალსაზრისთან, რომელიც წმინდა ფსიქოლოგიური ანალიზის გზით მივიდა დასკვნამდე, რომ რაკი გარემოს სხვადასხვა ნიუანსებთან, როგორც ცნობილია, სხვადასხვა ფიქსირებული განწყობებია დაკავშირებული, სხვადასხვაგვარ სტრესოგენურ სიტუაციებსაც სტრესის განსხვავებული ფიქსირებული განწყობები უნდა შეესაბამებოდეს (საყვარელიძე, 2017; 128). ამ დებულების დასამტკიცებლად ავტორს მოჰყავს „სხეულის ენა“, რომელიც მკაფიოდ სხვადასხვაგვარია განსხვავებულ ემოციათა განცდის დროს, არა მხოლოდ ადამიანებთან, არამედ ცხოველებთანაც. ემოცია კი, როგორც ცნობილია, განცდებში განწყობის გამოვლენის პირველი საფეხურია, რომელშიც, როგორც განწყობის თეორიის ავტორი აღნიშნავს (უზნაძე, 1998; 118-120), აისახება თავად განწყობა, როგორც სუბიექტის მდგომარეობა.
ვაჯამებთ რა სტატიაში დასმული საკითხის თეორიული განხილვის შედეგებს, ვასკვნით, რომ პირველადი განწყობის არსებობის ფორმაა უმაღლესი ნერვული სისტემის მარად აქტუალური, ორგანიზაციული, დინამიკურად ცვალებადი, ზოგადი ფსიქო-ფიზიკური მდგომარეობა. მის ცვალებადობას განაპირობებს სათანადო ფაქტორთა დინამიკა, რისი საფუძველიცაა ტვინის სათანადო სტრუქტურებში შენახული ფიქსირებული განწყობების აქტივაცია და ჩართვა მის სტრუქტურაში, რაც შესაბამის პირობებში ხორციელდება. აქტუალური განწყობის ცვლილების ერთ-ერთი ფორმაა მისი სტრესულად მოდიფიკაცია, რასაც ადგილი აქვს სტრესოგენურ სიტუაციაში. მას იწვევს პირველადი განწყობის დონეზე სიტუაციის სტრესულად შეფასება, რასაც უკავშირდება სტრესის კონკრეტული სახის ევოლუციურად ფიქსირებული განწყობის ავტომატური აქტივაცია. ამიტომ, ყოველგვარ სტრესულ მდგომარეობას აქვს ერთნაირი (ზოგადი და არასპეციფიკური) ფსიქო-ფიზიკური სიმპტომებიც და სტრესის კონკრეტული ფორმისათვის დამახასიათებელი სიმპტომებიც. დასასრულს უნდა აღინიშნოს, რომ სტატაში წამოყენებული აზრები მრავალ შეკითხვას აჩენს, რომლებზეც პასუხის მოძებნა შემდგომ ღრმა და საფუძვლიან კვლევას მოითხოვს.
ლიტერატურა:
ვახანია ზ. (2017).მოთხოვნილებისა და მოტივაციის ცნებები განწყობის თეორიაში. „საქართველოს ფსიქოლოგიის მაცნე“. გვ. 56 – 104
იმედაძე ი. (2013). გამოკვლევები თეორიულ ფსიქოლოგიაში. თბილისი: Carpe diem.
მაღრაძე მ. (2013). სტრესი და განწყობა. „საქართველოს ფსიქოლოგიის მაცნე“, N1, გვ. 286 – 294
მაღრაძე მ. (2019). არაცნობიერი კოგნიციის როლი განწყობის დინამიკური ცვალებადობის პროცესში. „საქართველოს ფსიქოლოგიის მაცნე“, N1, . გვ. 179 – 195
საყვარელიძე რ. (2017). სტრესის ფსიქოლოგიური თეორია დ. უზნაძის პარადიგმის მიხედვით. „საქართველოს ფსიქოლოგიის მაცნე“, N1, გვ. 123-139
უზნაძე დ. (1998). ზოგადი ფსიქოლოგია. თბილისი: „აღმაშენებელი“.
ჩხარტიშვილი შ. (1975). განწყობა და ცნობიერება, თბილისი: „მეცნიერება“.
ხანანაშვილი მ. (2008). ინფორმაციული სტრესი. თბილისი: „საქართველოს მეცნიერებათა ეროვნული აკადემიის გამომცემლობა“.
Гринберг Дж.(2002). Управление стрессом. СПб.: Питер, 2002
Лазарус Р. (1970). Терия стресса и психофизиологическе исследовния. В кн.: Эмоциональный стресс. М.: Медицина, 1970, с. 178-209.
Селье Г. (1979). Стресс без дистрсса. М.: Прогресс, 1979.
Merab Maghradze
Psychogenic Stress in Light of Set Psychology
The article discusses the form of existence of psychogenic stress. The question is that in physiology, as in many psychological studies, such stress is distinguished from physiological stress only by its character and is considered to be a physiological state. The article attempt to demonstrate that psychogenic stress is the subject’s integral psycho-physical state and one of the forms of the altered actual set. Based on the neuro-physiological studies of stress and the thesis of set-driven stress, it is stated that primary set is a psycho-physical, organizational state of the central nervous system (the brain).
დახურვა

განწყობის ინტერმოდალური ერთიანობის ზოგიერთი ექსპერიმენტული მასალა

(აბსტრაქტი)

ავტორი: თეიმურაზ ბჟალავა

თსსუ ფსიქოლოგიური განწყობის კვლევისა და კორექციის ცენტრი.

საქართველოს საზოგადოებრივ საქმეთა ინსტიტუტი

სამეცნიერო კონფერენცია „ჰუმანიტარული მეცნიერებები გლობალიზაციის ეპოქაში“. აკაკი წერეთლის სახელმწიფო უნივერსიტეტი.
ქუთაისი. საქართველო. 2019
დებულება განწყობის მთლიან-პიროვნული ბუნების შესახებ წარმოადგენს განწყობის თეორიის ერთ-ერთ ძირითად დებულებას. ამის ექსპერიმენტულ დასაბუთებად ითვლება, პირველ რიგში, ფაქტები, რომლებიც ადასტურებს განწყობის ერთი მოდალობიდან მეორეზე ირადიაციის შესაძლებლობას. სწორედ ეს, განწყობის ინტერმოდალური ბუნების დამადასტურებელი მონაცემები განიხილებოდა ფაქტებად, რომლებიც ადასტურებს განწყობის, როგორც მთლიანი პიროვნების მდგომარეობას. საკმაოდ დიდ მასალაზე ჩატარებული სპეციალური კვლევები ეჭვქვეშ აყენებს განწყობის ირადიაციის ფაქტის არსებობას და აჩვენებს, რომ აუცილებელია გაგრძელდეს კვლევა განწყობის ეფექტის ინტერმოდალური ერთიანობის შესასწავლად. დგება განწყობის თეორიის ძირითადი დებულების-მისი მთლიანობის ექსპერიმენტული დასაბუთების აუცილებლობა. ნაშრომის ძირითად მიზანს წარმოადგენს განწყობის ილუზიის განსაზღვრაში სუბიექტური ფაქტორის როლის ახალი მეთოდით ექსპერიმენტული კვლევა. შესაბამისად, გამოიკვეთა შემდეგი ამოცანების გადაჭრის აუცილებლობა: შეიქმნას ფიქსირებული განწყობის მეთოდის ახალი, ირადიაციის კვლევისგან განსხვავებული ვარიანტი, რომელიც საშუალებას მოგვცემს ვიმსჯელოთ განწყობის ეფექტის ინტერმოდალურ ხასიათზე; ამ მეთოდით ვიკვლიოთ განწყობის ეფექტის ინტერმოდალური ურთიერთზეგავლენის შესაძლებლობა და კანონზომიერება. ჩვენი კვლევის ძირითადი მეთოდი შევარჩიეთ შემდეგი ჰიპოთეზიდან გამომდინარე: თუ დავუშვებთ, რომ სხვადასხვა მოდალობაში ჩატარებული ფიქსაციის ცდები რაიმე სახით ზემოქმედებს ყოველ ამ მოდალობაში გამოვლენილ განწყობის ეფექტზე, ეს იქნება დამაჯერებელი ექსპერიმენტული ფაქტი განწყობის ეფექტის ინტერმოდალური ბუნებისა. შესაბამისად, შევეცადეთ შეგვემუშავებინა მეთოდის ვარიანტი, რომელშიც ფიქსაციის ცდები ჩატარდება არა ერთ, არამედ ორ მოდალობაში. ჩატარებული ექსპერიმენტული კვლევის შედეგების ანალიზი საფუძველს გვაძლევს გავაკეთოთ შემდეგი ძირითადი დასკვნები: განწყობის ეფექტების კანონზომიერი ზრდა იმ პირობებში, როცა ხდება მოდალობების მონაცვლეობა, შეინიშნება განწყობის ეფექტების მნიშვნელოვანი ზრდა, რაც წარმოადგენს განწყობის ილუზიების წარმოქმნაში სუბიექტის ფაქტორის წამყვანი როლის დადასტურებას. ძირითადი დასკვნა: ჩვენი ექსპერიმენტის პირობებში დადგენილი განწყობის ეფექტების ურთიერთგავლენის ფაქტები მიუთითებს განწყობის ინტერმოდალურ ხასიათზე და ამით ექსპერიმენტულად ადასტურებს დებულებას განწყობის მთლიანპიროვნული ბუნების შესახებ.

Teimuraz Bzhalava
Some Experimental Data of Set Integrity
The provision on the whole-person nature of the set is one of the main provisions of the set theory. Experimental justification is considered, first of all, facts that confirm the possibility of irradiation from one modality to another. This is the evidence of the intermodal nature of the set considered facts, which proves the set as a whole personality. Special researches conducted on large materials doubt the existence of the irradiation and show that it is necessary to continue the research to study the intermodal unity of the set effects. The basic provision of the set theory is derived - experimental justification of its integrity. The main purpose of our work is experimental research with the new method of role of subjective factor in determining set illusion. Consequently, the need for solving the following tasks has been identified our task: to create a different version of the new fixed set method that will allow us to judge the intermodal interaction of the set effect; In this method we will examine the possibility of intermodal interaction and mobility of the set effects based on the following hypotheses: If it is assumed that the fixed experiments conducted in different modalities can in any way influence the effect of the set identified in each of these modalities, then this should serve as a convincing experimental fact, testifying in favor of the intermodal nature of the effects of the set Therefore, we have tried to work out the method of fixing the fixation tests in not one but two modalities. The analysis of the results of the experimental research conveys the following basic conclusions: the facts of mutual influence of the effects of the set established in our experiments indicate the intermodal character of the latter, and thus experimentally confirms the personal integrity of the set.
დახურვა

ცნობილია, რომ დ. უზნაძის თეორიის მიხედვით განწყობის ცნებაში იგულისხმება სუბიექტის მთლიანი მდგომარეობა, რომელშიც პიროვნების ყველა ფსიქიკური და ფიზიკური შესაძლებლობა მობილიზებული და აქტუალიზებულია იმისთვის, რომ განახორციელოს მოცემული მომენტისთვის მიზანშეწონილი ქცევა. დებულება განწყობის მთლიან-პიროვნული ბუნების შესახებ, წარმოადგენს განწყობის თეორიის ერთ-ერთ ძირითად და მნიშვნელოვან დებულებას. უზნაძის კვლევებში დამაჯერებლადაა მოცემული ამ დებულების თეორიული და ექსპერიმენტული დასაბუთება. ექსპერიმენტულ დასაბუთებად ბოლო დრომდე ითვლებოდა, პირველ რიგში, ფაქტები, რომლებიც ადასტურებს განწყობის ერთი მოდალობიდან მეორეზე ირადიაციის (ტრანსპოზიციის) შესაძლებლობას, რაც იმას ნიშნავს, რომ ერთ მოდალობაში ცდის შედეგად შემუშავებული განწყობა თავს იჩენს სხვა მოდალობაში, რომელიც არ მონაწილეობდა წინასწარ ცდაში. სწორედ ეს, განწყობის ინტერმოდალური ბუნების დამადასტურებელი მონაცემები განიხილებოდა ფაქტებად, რომლებიც ადასტურებს განწყობის, როგორც მთლიანი პიროვნების მდგომარეობას და იძლევიან საფუძველს ჩავთვალოთ, რომ ე.წ. განწყობის ეფექტები (ილუზიები) არ არის შემოსაზღვრული, ლოკალური პროცესი, არც რომელიმე ორგანოს ან მოდალობის მოქმედების შედეგი, როგორც თვლიდა და ახლაც თვლის ზოგიერთი მკვლევარი. ეს არის სუბიექტის, როგორც მთლიანის გამოვლინება - მისი განწყობის მოქმედების გამოვლინება.

უნდა ითქვას ისიც, რომ საკმაოდ დიდ მასალაზე ჩატარდა სპეციალური კვლევები, რომლებშიც განწყობის მოქმედების ერთი მოდალობიდან მეორეზე გავრცელება დასტურდება მხოლოდ სტატისტიკურად ნაკლებად მნიშვნელოვან შემთხვევათა რაოდენობაში. ეს ეჭვქვეშ აყენებს განწყობის ირადიაციის ფაქტის არსებობას და აჩვენებს, რომ აუცილებელია გაგრძელდეს კვლევა განწყობის ეფექტის ინტერმოდალური ერთიანობის, ანუ განწყობის ეფექტის აღმოცენებაში მთლიან-პიროვნული ფაქტორის განმსაზღვრელი როლის შესასწავლად. დგება განწყობის თეორიის ძირითადი დებულების მისი მთლიანობის ექსპერიმენტული დასაბუთების აუცილებლობა.

ნაშრომის ძირითად მიზანს წარმოადგენს განწყობის ილუზიის განსაზღვრაში სუბიექტური ფაქტორის როლის ექსპერიმენტული კვლევა.

შესაბამისად, გამოიკვეთა შემდეგი ამოცანების გადაჭრის აუცილებლობა:

1. შეიქმნას ფიქსირებული განწყობის მეთოდის ახალი, ირადიაციის კვლევისგან განსხვავებული ვარიანტი, რომელიც საშუალებას მოგვცემს ვიმსჯელოთ განწყობის ეფექტის ინტერმოდალურ ხასიათზე.
2. ამ მეთოდით ვიკვლიოთ განწყობის ეფექტის ინტერმოდალური ურთიერთზეგავლენის შესაძლებლობა და კანონზომიერება.

ამ ამოცანების გადასაწყეტად შემუშავდა ფიქსირებული განწყობის კვლევის ახალი მეთოდი, რათა ექსპერიმენტულად დადგინდეს განწყობის ეფექტის ინტერმოდალური ურთიერთზეგავლენის ფაქტი, რაც დაადასტურებს სუბიექტის წამყვან როლს განწყობის ეფექტის აღმოცენებაში.

დ. უზნაძე აღნიშნავდა, რომ განწყობის ილუზიის მექანიზმის მთლიანპიროვნულობის ყველაზე თვალსაჩინო და პირდაპირ ექსპერიმენტულ დადასტურებას წარმოადგენდა განწყობის ირადიაციის ფაქტები.

ამ მიმართულებით ჩატარებულმა სპეციალურმა კვლევებმა (დ.უზნაძე, ნ.ადამაშვილი) აჩვენა, რომ ერთ მოდალობაში ფიქსირებული განწყობა შეიძლება გამოვლინდეს სხვა მოდალობაში.

დ.უზნაძის აზრით, სწორედ ეს ექსპერიმენტული მონაცემები, რომლებიც ადასტურებს განწყობის ეფექტების ირადიაციას და შესაბამისად, განწყობის ინტერმოდალურ ბუნებას, უნდა ჩაითვალოს იმ დებულების ექსპერიმენტულ დასაბუთებად, რომლის მიხედვითაც ილუზიის ფენომენის აღმოცენება განპირობებულია სუბიექტური ფაქტორით, მთლიანი სუბიექტური მდგომარეობით, რასაც განწყობა ეწოდება.

თუმცა, არსებობენ კვლევები, რომლებიც არ ადასტურებენ განწყობის ირადიაციის ფაქტის არსებობას. ჩვენ მხედველობაში გვაქვს, ძირითადად, ჯ.ყვავილაშვილის მიერ ჩატარებული ექსპერიმენტული კვლევები. ავტორი აღნიშნავს, რომ საკმაოდ დიდი მასალის შედეგების დამუშავება თანამედროვე სტატისტიკური მეთოდებით აჩვენებს, რომ ირადიაცია იმდენად იშვიათად იჩენს თავს, რომ შეიძლება შემთხვევითი ხასიათის იყოს (Квавилашвили, 1977). ამის საფუძველზე, ჯ.ყვავილაშვილი ირადიაციას განიხილავს არტეფაქტების კატეგორიაში.

ზემოთქმულიდან გამომდინარე, მიზნად დავისახეთ გვეკვლია განწყობის ინტერმოდალური ბუნება, როგორც ილუზიის ფენომენის აღმოცენების ფაქტორი უფრო შესაფერისი ექსპერიმენტული მოდელით.

კვლევის მეთოდი:

ჩვენი კვლევის ძირითადი მეთოდი შევარჩიეთ შემდეგი მოსაზრებიდან გამომდინარე: თუ დავუშვებთ, რომ სხვადასხვა მოდალობაში ჩატარებული ფიქსაციის ცდები რაიმე სახით ზემოქმედებს (ცვლის) ყოველ ამ მოდალობაში გამოვლენილ განწყობის ეფექტზე, ეს იქნება დამაჯერებელი ექსპერიმენტული ფაქტი განწყობის ეფექტის ინტერმოდალური ბუნებისა და შესაბამისად, აღნიშნული ეფექტების განსაზღვრაში სუბიექტის როლის დასადასტურებლად.

შესაბამისად, შევეცადეთ შეგვემუშავებინა მეთოდის ვარიანტი, რომელშიც ფიქსაციის ცდები, აქამდე არსებული განწყობის ფიქსაციის მეთოდებისგან განსხვავებით, ჩატარდება არა ერთ, არამედ ორ მოდალობაში.

ჩვენს მიერ შემუშავებული მეთოდი შეიცავს ორ ძირითად ვარიანტს და თითოეული მათგანი შედგება ექსპერიმენტების ორი სერიისგან. ამ ნაშრომში ჩვენ განვიხილავთ ჩვენი ექსპერიმენტული კვლევისას ჩატარებული ექსპერიმენტეტების მხოლოდ ერთს პირველ ვარიანტს. პირველი ვარიანტით გამოკვლეულია 60 პრაქტიკულად ჯანმრთელი სუბიექტი. ამათგან 30 პირველ სერიაში და 30 ამ ვარიანტის მეორე სერიაში. საკონტროლო ექსპერიმენტებში მონაწილეობდა 60 სუბიექტი. ექსპერიმენტის მასალად, როგორც ძირითად, ისე საკონტროლო ცდებში გამოიყენება 3 ხის ბურთი ტარით, ერთი დიდი-270 მმ პერიმეტრის მქონე და ორი თანაბარი ბურთი, თითოეული 140 მმ პერიმერტის. ასევე, მუქ ნაჭერგადაფარებული ხის ჩარჩო - 35 სმ სიმაღლისა და 50 სმ სიგანის.

ფიქსაციის ცდები ტარდება ჰაპტურ და ოპტიკურ მოდალობაში კანონზომიერი მონაცვლეობით: ჰაპტურ სფეროში განწყობის ობიექტების ყოველ ექსპოზიციას მოჰყვება ექსპოზიცია ოპტიკურ სფეროში. არათანაბარი ობიექტების განლაგება ყოველთვის ერთნაირია-როგორც ჰაპტური, ისე ოპტიკური მიწოდებისას მარცხნივ არის უფრო დიდი ობიექტი. კრიტიკულ ცდაში განწყობის ეფექტი მოწმდება ფიქსაციის ცდებში მონაწილე ორივე მოდალობაში. თუმცა, იმისათვის რომ გამოგვევლინა, რა თავისებურებით ხასიათდება განწყობის ცდების გავლენა ცალკე ჰაპტურ და ცალკე ოპტიკურ მოდალობაში გამოვლენილ ეფექტზე, მოგვიწია პირველი ვარიანტის ცდების ჩატარება ორ სერიად. ცნობილია, რომ ოპტიკურ სფეროში განწყობის ფიქსაციისთვის საჭიროა ფიქსაციის ცდების ბევრად მეტი რაოდენობა, ვიდრე განწყობის ფიქსაციისთვის ჰაპტურ მოდალობაში. ამიტომ, ჩვენს ცდებში, ოპტიკურ მოდალობაში განწყობის ფიქსაციისთვის აუცილებელი ექსპოზიციის საკმაოდ დიდი რაოდენობა შეიძლებოდა ყოფილიყო ჰაპტურ მოდალობაში მიღებული მაღალი ეფექტის მიზეზი, რაც არ მოგვცემდა საშუალებას გვემსჯელა, თუ რა გავლენას ახდენს ამ ეფექტზე განწყობის ცდაში ორი მოდალობის ფაქტორის ჩართვა.

ზემოთ აღნიშნულიდან გამომდინარე, ექსპერიმენტების პირველ სერიაში ვატარებდით საგანწყობო ცდების დიდ რაოდენობას და განწყობის ეფექტს ვამოწმებდით ოპტიკურ სფეროში. მეორე სერიაში კი, სადაც კრიტიკული ცდები ტარდებოდა ჰაპტურ მოდალობაში, საგანწყობო ცდებში გაცილები ნაკლები ექსპოზიცია იყო. კერძოდ, პირველი ვარიანტის პირველ სერიაში განწყობის შესამუშავებელი ცდების საერთო რაოდენობაა 30. მათგან 15 ექსპოზიცია ოპტიკურ სფეროში ხდება და 15 - ჰაპტურ სფეროში. კრიტიკული ცდები ათჯერადი ექსპოზიციით ტარდება ოპტიკურ მოდალობაში. მეორე სერიაში საგანწყობო ექსპოზიციათა რაოდენობაა 6-3 ოპტიკურ და 3 ჰაპტურ სფეროში. ბოლო საგანწყობო ექსპოზიცია მიეწოდება ოპტიკურ მოდალობაში. 10 ექსპოზიციისგან შემდგარი კრიტიკული ცდები ტარდება ჰაპტურ სფეროში. ექსპერიმენტული კვლევის შედეგები

როგორც ძირითად, ისე საკონტროლო ექსპერიმენტში ფიქსაციის ეფექტის მაჩვენებლად გამოიყენება კონტრასტული ილუზიების საერთო რაოდენობის საშუალო არითმეტიკული.

ქვემოთ მოყვანილ ცხრილში მოცემულია ცდის პირებზე ჩატარებული ცდების შედეგები ძირითადი ცდების პირველი ვარიანტის პირველ სერიაში და საკონტროლო ექსპერიმენტის პირველ და მეორე სერიაში.

ცხრილი #1

ძირითადი ექსპერიმენტი	საკონტროლო ექსპერიმენტი
	15 ექსპოზიცია (ოპტ. მოდ.) საგანწყო ბო ცდაში	30 ექსპოზიცია (ოპტ.მოდ.) საგანწყო ბო ცდაში
6.07	4.8	6.1

ცხრილიდან ჩანს, რომ ოპტიკურ სფეროში ძირითადი ექსპერიმენტში (I ვარიანტის I სერია) გამოვლენილი ეფექტი მნიშვნელოვნად აღემატება ოპტიკურ სფეროში საგანწყობო ობიექტების 15-ჯერ ექსპოზიციის ეფექტს და ასევე მნიშვნელოვნად უახლოვდება ეფექტს, რომელიც აღმოცენდა საგანწყობო ობიექტების 30-ჯერ ექსპოზიციის პირობებში ერთი მოდალობის ფარგლებში (საკონტროლო ცდების II სერია). აღნიშნული განსხვავების ამსახველი ციფრების სტატისტიკურმა დამუშავებამ აჩვენა მათი მაღალი სანდოობა (t=1.69; 0.025

იგივე ტენდენცია შეინიშნება I ვარიანტის II სერიის შედეგების შედარებისას საკონტროლო ექსპერიმენტის შესაბამისი სერიების შედეგებთან. ძირითად ცდებში ჰაპტურ სფეროში კონტრასტული ილუზიების სიხშირე აღემატება ილუზიების სიხშირეს საგანწყობო ობიექტების სამჯერადი ექსპოზიციის შემთხვევაში და თითქმის ემთხვევა საკონტროლო ცდაში 6-ჯერ ექსპოზიციის შედეგად მიღებულ ეფექტს. თუმცა სტატისტიკური დამუშავება აქ არ გვიჩვენებს სანდო განსხვავებას (p>0.05).

ცხრილი #2

ძირითადი ექსპერიმენტი	საკონტროლო ექსპერიმენტი
	3-ჯერ ექსპოზიცია	6-ჯერ ექსპოზიცია
7.43	3.57	7.83

ამგვარად, ძირითადი ცდების პირველი ვარიანტის I და II სერიის მონაცემები გვიჩვენებს, რომ ერთნაირად განლაგებული საგანწყობო ობიექტების მონაცვლეობით მიწოდებისას ხან ჰაპტურ და ხან ოპტიკურ მოდალობებში, კრიტიკულ ცდებში შეინიშნება განწყობის ეფექტის ზრდა თითოეულ მოდალობაში.

ჩვენი ექსპერიმენტული კვლევების შედეგად დადგინდა ფაქტი, რომ საგანწყობო ცდებში ორი სხვადასხვა მოდალობის ჩართვის პირობებში განწყობის ეფექტები იცვლება. აღნიშნული ცვლილება ერთნაირია და თანაბარზომიერად იცვლება საგანწყობო ცდებში მონაწილე ორივე მოდალობაში და ცდის პირებში ვლინდება განწყობის ეფექტების მომატების სახით. ამდენად, ერთ მოდალობაში ჩატარებული საგანწყობო ცდების გავლენა მეორე მოდალობაში ჩატარებულ საგანწყობო ცდების ეფექტებზე ეჭვს არ უნდა ბადებდეს.

დასკვნები:

ჩვენი ექსპერიმენტის პირობებში დადგენილი განწყობის ეფექტების ურთიერთგავლენის ფაქტები მიუთითებს განწყობის ინტერმოდალურ ხასიათზე.

განწყობის ეფექტების მნიშვნელოვანი ზრდა სუბიქტისათვის მიწოდებული საგანწყობო ექსპოზიციების საერთო რაოდენობის ზრდის შესატყვისად, მაშინ, როცა თითოეულ მოდალობაში მიწოდებული საგანწყობო ექსპოზიციების რაოდენობა მნიშვნელოვნად მცირდება, წარმოადგენს განწყობის ილუზიების წარმოქმნაში სუბიექტის ფაქტორის წამყვანი როლის დადასტურებას.

ლიტერატურა:

1. ბჟალავა ი. (1960). აღქმა და განწყობა. თბილისი: მეცნიერება.
2. იმედაძე ი. (2013). გამოკვლევები თეორიულ ფსიქოლოგიაში. თბილისი: გამომცემლობა Carpe Diem.
3. ნადირაშვილი შ. (1983).განწყობის ფსიქოლოგია. ტ.1. თბილისი: მეცნიერება.
4. ნონიაშვილი თ. (1980). სენსომოტორული აქტივობა და ფიქსირებული განწყობა. თბილისი: მეცნიერება.
5. უზნაძე დ. (1977). განწყობის ფსიქოლოგიის ექსპერიმენტული საფუძვლები. შრომები, მე-6 ტ. თბილისი: მეცნიერება.
6. უზნაძე დ. (1940). ზოგადი ფსიქოლოგია. თბილისი: თსუ-ს გამომცემლობა.
7. უზნაძე დ. (1925). ექსპერიმენტული ფსიქოლოგიის საფუძვლები. ტ.1. ტფილისი: ტფილისის უნივერსიტეტი.
8. Адамашвили Н.Г.(1958). Интермодальная проявляемость фиксированной на соотношение величины предметов установки. Экспериментальные исследования по психологии установки. Тбилиси: АН ГССР, 227-243.
9. Квавилашвили Д.Ш. (1977). К вопросу о целостно-личностной природе установки. В сб.Труды ТГУ. Т. 193. Тбилиси: ТГУ, 69-90.
10. Цинцадзе К.Д. (1966). Об установочном действии некоторых иллюзорных восприятий. В сб. Экспериментальные исследования по психологии установки. Т.III. Тбилиси: Мецниереба: 116-127

დახურვა

ფსიქოგენური სტრესის სახეები და ფსიქოლოგიური სიმპტომები

ავტორი: მერაბ მაღრაძე

სტრესის ცნება მეცნიერებაში ფიზიოლოგიიდან შემოვიდა. ფიზიოლოგები მას განმარტავენ, როგორც ორგანიზმის ფიზიოლოგიურ რეაქციას გარემოს ისეთ ცვლილებაზე, რომელიც არღვევს მის წონასწორობას და ხელს უშლის ნორმალურად ფუნქციონირებაში. სტრესული რეაქცია ამ ცვლილებაზე პასუხია და ემსახურება დარღვეული წონასწორობის აღდგენას. სტრესის მაჩვენებელია ფიზიოლოგიური სიმპტომების (სისხლში ადრენალინის კონცენტრაციის მომატება, თვალის გუგების გაფართოება, სუნთქვის და გულისცემის აჩქარება, კუნთების შეკუმშვა და სხვ.) კომპლექსი, რომელსაც, სტრესის მეცნიერული კვლევის ერთ-ერთმა პიონერმა, კანადელმა ფიზიოლოგმა ჰანს სელიემ, „არასფეციფიკური ადაპტაციური სინდრომი“ უწოდა (Селъе 1979). ამ სახელწოდებით ხაზი გაესმის იმ გარემოებას, რომ სტრესის სიმპტომები ზოგადია ყველა სტრესორის (სტრესის გამომწვევი ცხოვრებისეული ცვლილების) შემთხვევაში, მათი მიმდინარეობა ემსახურება შეცვლილ სასიცოცხლო პირობებთან ორგანიზმის შეგუებას და სტრუქტურული მთლიანობაა.

ფიზიოლოგიაშიც და კოგნიტურ ფსიქოლოგიაშიც, რომლის წარმომადენლებმაც ფსიქოლოგიური (ფსიქოგენური) სტრესის ცნება დაამკვიდრეს, ყოველგვარი სტრესი ორგანიზმის ფიზიოლოგიურ მდგომარეობად განიხილება. ცხადია, ყველა აღიარებს, რომ სტრესს ფსიქოლოგიური ფაქტორებიც იწვევს და ამ მდგომარეობას მთელი რიგი ფსიქოლოგიური ცვლილებებიც მოსდევს, მაგრამ თვითონ სტრესი, თავისი არსებობის ფორმით, ფსიქოლოგიურ მდგომარეობად არ მიაჩნიათ. აქდან გამომდინარე, ფსიქოგენური სტრესის მეცნიერულ შესწავლაში ფსიქოლოგიის საქმედ ითვლება მხოლოდ ამ მდგომარების მიზეზების და მისი შედეგების კვლევა. რაც შეეხება სტრესის არსებობის ფორმას, როგორც ითქვა ის მხოლოდ ორგანიზმის ფიზიოლოგიურ მდგომარეობად ითვლება. გამოდის, რომ მისი აღწერაც და ახსნაც მხოლოდ ფიზიოლოგიური ცნებებით და კანონზომიერებებითაა შესაძლებელი. ეს არ შეესაბამება ფსიქოგენური სტრესის დიაგნოსტიკაში გავრელებულ პრაქტიკას, სადაც, სტრესის სიმპტომებს შორის, დიდი ადგილი უჭირავს ემოციებს (გაბაშვილი 2011: 87). ცხადია, სტრესი არაა ემოცია, როგორც მას ზოგჯერ ახასიათებენ. სტრესოგენურ ცხოვრებისეულ ცვლილებათა გავლენით, ყოველმა ემოციამ შეიძლება მიიღოს სტრესული ხასიათი. მაგრამ თუ ემოციის (ფსიქიკური პროცესის) მიმდინარეობაში სტრესორის გავლენით შესული ცვლილებები სტრესის ისეთივე სიმპტომებია, როგორც ადაპტაციური სინდრომის სიმპტომები, მაშინ სრულიად ლოგიკურია, რომ ფსიქოგენური სტრესი, ფიზიოლოგიურის გარდა, თავისებურ ფსიქოლოგიურ მდგომარეობადაც მივიჩნიოთ.

ჩვენი აზრით, სტრესია არა სელიესეული ადაპტაციური სინდრომი, არამედ ის ორგანიზაციული ფსიქო-ფიზიოლოგიური ცვლილება, რაც სტრესოგენურ პირობებში ნერვულ სისტემაში ხორციელდება. მანიფესტირებული ფიზიოლოგიური და ფსიქოლოგიური ცვლილებები სტრესის მოქმედების შედეგებია, მისი სიმპტომებია და არა თვითონ სტრესი. სიმპტომი სწორედ იმას ნიშნავს, რომ იგი იმ მოვლენის არსებობის მაჩვენებელია, რის სიმპტომადაც ითვლება. ნერვული სისტემა ფიზიოლოგიურ პროცესთა მიმდინარეობასაც განაგებს და ფისიკური პროცესთა მიმდინარეობის აპარატიცაა. ამდენად, განსაზღვრული რეაქციებისთვის ტვინის ორგანიზაციული მომზადება უშუალოდაა დაკავშირებული როგორც ფიზიოლოგიურ პროცესებთან, ისე ფსიქიკურ პროცესებთან და მათ ურთიერთკავშირსაც აშუალებს. სტრესი სწორედ ამ ორგანიზაციული მდგომარეობის ისეთი ცვლილებაა, რომელიც სტრესის ფიზიოლოგიურ და ფსიქოლოგიურ სიმპტომებში რალიზდება. ის, თუ რას წარმოადგენს ეს მდგომარეობა, ცალკე კვლევის საგანია, რაც სხვა ნაშრომში გვაქვს განხილული (მაღრაძე 2013: 286-294). ამჯერად, სტრესის განსხვავებულ ფორმათა ფსიქოლოგიური სიმპტომების ანალიზის გზით, შვეცდებით დავასაბუთოთ, რომ ფსიქოგენური დისტრესი მხოლოდ ფიზიოლოგიური მდგომარეობა არაა.

სელიემ სტრესის ფორმები ეუსტრესად და დისტრესად დაყო, რაც მყარად დამკვიდრდა „სტრესოლოგიაში“, თუმცა დაუზუსტებელია საკლასიფიკაციო ნიშანი. საქმე ისაა, რომ თავიდან სტრესის ამ ფორმებს განასხვავებდნენ მათ მიერ მოტანილი შედეგებით: ეუსტრესი დადებითი შედეგების მომტან სტრესს ეწოდა, დისტრესი უარყოფითის მომტანს. მოგვიანებით, როდესაც სტრესის გენეზისში განცდის მონაწილეობის საკითხიც გამოიკვეთა, ამ ნიშანს დაემატა სტრესორის ემოციური განცდის რაგვარობაც _ სასიამოვნო თუ უსიამოვნო. ეუსტრესად სასიამოვნო სტრესორით გამოწვეული სტრესი ჩაითვალა, დისტრესად უსიამოვნო სტრესორით გამოწვეული. ორივე ამ ნიშნის გათვალისწინება კი შეუძლებელის ხდის სტრესის კონკრეტული გამოვლენის ზუსტ კვალიფიცირებას, რადგან ერთი და იგივე სტრესული მდგომარეობა, ზოგჯერ, ერთი ნიშნით ეუსტრესი გამოდის, მეორე ნიშნით კი დისტრესი. მაგალითად, ძლიერმა სიხარულმა ადამიანთან შეიძლება ინტენსიური ფიზიოლოგიური აღგზნება და მთელი რიგი ორგანული დარღვევები გამოიწვიოს. ემოციის შინაარსით ეს ეუსტრესია, შედეგების მიხედვით კი დისტრესი. ასევე, ცნობილია, რომ უსიამოვნო სტრესორით გამოწვეული სტრესული რეაქციები, ხშირად სუბიექტისთვის სასარგებლო შედეგების მიღებას უზრუნველყოფს. მაგალითად, აღწერილია შემთხვევა, როდესაც ქალი გადახტა მეთორმეტე სართულზე მდებარე ბინის ფანჯრიდან, მოასწრო გადავარდნილი ორი წლის შვილის დაჭერა და ცალი ხელით ფანჯრის რაფაზე დაკიდებული დაელოდა მაშველების მოსვლას. ემოციური განცდის მიხედვით ეს დისტრესია, შედეგის მიხედვით კი ეუსტრესი.

ამ შეუსაბამობის გათვალისწინებით, საჭიროა შევთანხმდეთ, თუ რომელ ნიშანს მიენიჭოს უპირატესობა. ჩვენი აზრით, ეუსტრესი და დისტრესი ერთმანეთისგან არსებითად განსხვავდება სიამოვნება-უსიამოვნების ნიშნით, ხოლო სარგელობა და ზიანი მეტნაკლებად ორივეს მოაქვს. აღარაფერს ვამბობთ იმაზე, რომ შედეგების მიხედვით ეუსტრესი და დისტრესი სელიემ სტრესული მდგომარეობის განვითარების სტადიებადაც კი წარმოადგინა. მისი აზრით, ყოველგვარი სტრესი თავიდან ეუსტრესია, რადგან სტრესორთან გამკლავებას ემსახურება, გარკვეულ ეტაპზე კი უკვე დისტრესად გარდაიქმნება. ეს თვალსაზრისი კრიტიკულადაა განხილული მთელ რიგ ფიზიოლოგიურ (ხანანაშვილი 2008: 14-21) და ფსიქოლოგიურ (საყვარელიძე 2016: 124-131) კვლევებში და ნაჩვენებია, რომ ეუსტრესი და დისტრესი ერთიმეორის ეტაპები ვერ იქნება. ამრიგად, ეუსტრესს სასიამოვნო სტრესორით გამოწვეულ სტრესს ვუწოდებთ, დისტრესს კი უსიამოვნო სტრესორით გამოწვეულს. შედეგები ამ მხრივ არსებითი არაა.

სიამოვნება-უსიამოვნება ემოციის პოლარული რომელობის ერთ-ერთი განზომილებაა. ზომიერ ფარგლებში სასიამოვნო ან უსიამოვნო ემოციებს სისტემატიურად განვიცდით, მაგრამ ეს იმას არ ნიშნავს, რომ ყოველთვის სტრესში ვართ. არსებობს სიამოვნების ან უსიამოვნების ინტენსივობის გარკვეული დიაპაზონი, რომლის ფარგლებშიც ინდივიდი ოპტიმალურადაა მობილიზებული და ჩვეულებრივად საქმიანობს. ზოგი ამ მდგომარეობას ნორმოსტრესსაც უწოდებს (ხანანაშვილი 2008: 25), მაგრამ ფენომენურად ის უსტრესო მდგომარეობად გვეძლევა. იერქს-დოდსონის ცნობილი კანონის (Фресс 1975: 123) მიხედვით, ყველაფერი დამოკიდებულია მოტივაციის სიძლიერეზე, რომელიც შეიძლება იყოს სუსტიც (არასკამრისი), ოპტიმალურიც და ჭარბიც, რაც ემოციური განცდის ინტენსივობას უკავშირდება. ამ კანონიდან გამომდინარე, შეიძლება ითქვას, რომ რაც უფრო მეტი სუბიექტური მნიშვნელობა აქვს ამა თუ იმ ცხოვრებისეულ ცვლილებას (სტრესორს), მით უფრო ძლიერ მოტივაციურ გავლენას ახდენს ის სუბიექტზე. ეს ზრდის ემოციური განცდის ინტენსივობას, რაც ორგანიზმის ფიზიოლოგიურ აქტივაციაში აისახება. ამის მიხედვით, სიამოვნება-უსიამოვნების გვერდით, ემოციის პოლარულ რომელობაში აღგზნება-დამშვიდების განზომილებაც გამოიყოფა. ემოციური აღგზნების ოპტიმალური დონე აუცილებელია იმისათვის, რომ ადამიანი წარმატებულად საქმიანობდეს, მაგრამ ძალიან ძლიერი (ჭარბი) მოტივაციის პირობებში ემოციურმა აღგზნებამ შეიძლება ინტენსივობის ისეთ დონეს მიაღწიოს, რომ სერიოზულად შეაფერხოს სუბიექტის საქმიანობა. ფსიქოგენური სტრესი იწყება მაშინ, როდესაც ემოცია ინტენსივობის ოპტიმალურ საზღვრებს სცილდება და სუბიექტის ემოციური აქტივაციის დონე საგრძნობლად უახლოვდება აღგზნება-დამშიდების სკალის პირველ პოლუსს. ამრიგად, ემოცია, ერთის მხრივ, სტრესის სახეობას (ეუსტრესი თუ დისტრესი) განსაზღვრავს, მეორეს მხრივ კი ხარისხს (ოდნავ შესამჩნევი თუ ძლიერი ან უძლიერესი _ ტრავმული). პირველი განისაზღვრება სიმოვნება-უსიამოვნების სკალაზე ემოციის ადგილით, მეორე მისი ადგილით აღზნება-დამშვიდების საკალაზე.

ფსიქოგენური სტრესის სრულყოფილად დახასიათებისათვის აუცილებელია მისი ისეთი ფენომენური ნიშნის გათვალისწინებაც, როგორიცაა ემოციური დაძაბულობის განცდა. დაძაბვა-შვება ემოციის პოლარული რომელობის მესამე განზომილებაა. აღგზნება-დამშვიდების მსგავსად, აქაც მხოლოდ პირველი პოლუსისკენ გადახრაა სტრესის მაჩვენებელი. მაგრამ აღგზნებულობისგან განსხვავებით, რომლითაც სტრესის ორივე ფორმა ხასიათდება, დაძაბვა მხოლოდ დისტრესის ნიშანია. ეუსტრესი დაძაბულობად არ განიცდება. ეს იმის მაჩვენებელია, რომ ეუსტრესი და დისტრესი, მათი პერიფერიული ფიზიოლოგიური გამოვლინების ერთნაირობის მიუხედავად, სუბიექტის სტრესული მდგომარეობის განსხვავებული სახეებია, რომლებიც ნერვული სისტემის განსხვავებულ ფსიქო-ფიზიოლოგიურ ორგანიზაციულ მდგომარეობებს წარმოადგენენ და არასპეციფიკურთან ერთად, მხოლოდ მათთვის დამახასიათებელი _ სპეციფიკური _ სიმპტომებიც გააჩნიათ, იმ ცვლილებათა სახით, რაც ემოცურ განცდათა მიმდინარეობაში შეინიშნება. ამის ნათელსაყოფად გავაანალიზოთ ვითარება, რომლსაც სელიე აღწერს იმის საჩვენებლად, რომ ეუსტრესი და დისტრესი ერთნაირ მოთხოვნებს უყენებს ორგანიზმს და ორივე შემთხვევაში ერთნაირი ფიზიოლოგიური სინდრომი ჩნდება: „დედა, რომელსაც ომში ერთადერთი შვილის დაღუპვას ატყობინებენ, უძლიერეს სულიერ შეშფოთებას განიცდის. თუ მრავალი წლის შემდეგ აღმოჩნდება, რომ შეტყობინება მცდარი იყო და საღ-სალამათი შვილი მოულოდნელად შემოვა ოთახში, დედა უძლიერეს სიხარულის იგრძნობს. ამ ორი მოვლენის სპეციფიკური შედეგები _ მწუხარება და სიხარული _ სრულიად სხვადასხვაგვარია, მეტიც ურთიერთსაპირისპიროა, მაგრამ მათი სტრესული მოქმედება _ ახალ სიტუაციასთან შეგუების არასპეციფიკური მოთხოვნა _ შესაძლოა ერთნაირი იყოს“ (Селъе 1979: 52).

აქ საყურადღებო ისაა, რომ ავტორს ახალ სიტუაციასთან შეგუება, აშკარად მხოლოდ ორგანიზმის ფიზიოლოგიურ მდგომარეობად აქვს გაგებული, ხოლო ის გარემოება, რომ ცხოვრებისეულ ცვლილებებთან შეგუების მოთხოვნა დგას სუბიექტის და არა ცალკე აღებული მისი ორგანიზმის წინაშე, იგნორირებულია. ამის გამო მას შეგუებისთვის საჭირო პერიფერიული ცვლილებები (ადაპტაციური სინდრომი) მიაჩნია არსებითად, ხოლო ის, თუ რა ხდება სიღრმეში, ნერვული სისტემის იმ სტრუქტურებში, სადაც სტრესორზე საპასუხოდ სუბიექტის (და არა მხოლოდ მისი ორგანიზმის), როგორც ფსიქო-ფიზიკური მთლიანობის, ორგანიზების პროცესი მიმდინარეობს, აღარ განიხილება. ერთი რამ ცხადია, ეს მდგომარეობა, ესეიგი თვითონ სტრესი და არა მისი სიმპტომები, იმ კომპონენტების გარდა, რომელიც საერთოა (ზოგადი და არასპეციფიკურია) ყოველი სტრესული მდგომარეობისათვის, აუცილებლად უნდა შეიცავდეს სტრესის სხვადასხვა ფორმისათვის, კერძოდ ეუსტრესისა და დისტრესისათვის დამახასიათებელ სპეციფიკურ ელემენტებსაც.

ეს, პირველ რიგში, იმ ემოციური განცდების ფენომენური დახასიათებიდან ჩანს, რომლებიც ფსიქოგენური სტრესის საფუძველზე აღმოცენდება. კერძოდ, ეუსტრესის დროს ემოციათა მიმდინარეობას არ ახლავს დაძაბულობის განცდა, რაც დისტრესის აუცილებელი კომპონენტია. ამასთანავე, ძლიერმა ეუსტრესმა ფიზიკური ზიანი შეიძლება მოიტანოს საწყის ეტაპზე, ხოლო ყველაფრის დამთავრების შემდეგ იგი პოზიტიურ კვალს ტოვებს ორგანიზმშიც და ფსიქიკაშიც, დისტრესი კი პირიქით, დიდხანს აგრძელებს თავის დამანგრეველ მოქმედებას. სელიეს მიერ აღწერილ შემთხვევაშიც, დედა, რომელმაც შვილის დაღუპვით გამოწვეული დისტრესი გადაიტანა, მთელი დარჩენილი ცხოვრების განმავლობაში მწუხარე იქნება და უფრო მალე დაბერდება (ფიზიკურად გამოიფიტება), ვიდრე მაშინ, ასეთი უბედურება რომ არ შემთხვეოდა. დაკარგული შვილის დაბრუნებით გამოწვეული ეუსტრესი თავიდან, ცხადია, დისტრესივით შოკურად იმოქმედებს, მაგრამ ამის შემდეგ ცხოვრება მისთვის გაცილებით მიმზიდველი გახდება და მისი ფიზიკური მდგომარეობაც უკეთესი იქნება. ეუსტრესი და დისტრესი რომ ცხოვრებისეულ ცვლილებებზე მხოლოდ ერთგვაროვანი და არასპეციფიკური რეაქციები იყოს, ასეთ განსხვავებას ადგილი არ ექნებოდა.

ამრიგად, შეიძლება დავასკვნათ, რომ რამდენადაც ეუსტრესიც სტრესია და დისტრესიც, ორივე ზოგადად სტრესისათვის დამახასიათებელ არასპეციფიკურ სიმპტომებში ვლინდება. მაგრამ ისინი, როგორც სტრესორზე საპასუხო რეაქციისათვის ნერვული სისტემის მომზადების განსხვავებული ფორმები, ვლინდება ერთმანეთისგან განსხვავებულ სიმტომებშიც. კონკრეტულად, მათი საერთო და განმასხვავებელი ნიშნები ასე შეიძლება ჩამოვაყალიბოთ:

1) სტრესის ამ ფორმებისათვის საერთოა შემდეგი ნიშნები: ა) ორივეს სტრესორის (ცხოვრებისეული ცვლილების) ოპტიმალურზე ძლიერი ემოციური განცდა იწვევს. ამდენად, ორივე მიმდინარეობს მაღალი ემოციური აღგზნებადობის ფონზე; ბ) ორივე ერთნაირ ფიზიოლოგიურ ცვლილებებს (ადაპტაციურ სინდრომს) იწვევს ორგანიზმში; გ) ორივე შეცვლილ ცხოვრებისეულ პირობებთან შეგუებას ემსახურება, რითაც სარგებლობის მომტანია; დ) სარგებლობასთან ერთად, ძალზე მაღალი ინტენსივობის შემთხვევაში, ორივე გარკვეულ საფრთხეს უქნის სუბიექტის ფიზიკურ ჯანმრთელობას.

2) სტრესის ამ ფორმებს ერთმანეთისგან განასხვავებს შემდეგი ნიშნები: ა) ეუსტრესს სასიამოვნო სტრესორი იწვევს, დისტრესს კი უსიამოვნო; ბ) ეუსტრესს არ ახლავს ემოციური დაძაბულობის განცდა, რაც დისტრესის აუცილებელი ნიშანია; გ) ეუსტრესი მხოლოდ სუბიექტის ფიზიკურ ჯანმრთელობას უქმნის საფრთხეს, ისიც მაშინ, როდესაც სასიამოვნო სტრესორი მომენტალურად იწვევს ისეთ ძლიერ ემოციურ აღგზნებას, როგორიც აღემატება ორგანიზმის ფიზიკურ შესაძლებლობებს. რაც შეეხება დისტრესს, იგი ფიზიკურ ჯანმრთლობასაც აზიანებს და ფსიქიკურსაც, მაშინაც კი, როდესაც მაღალი ინტენსივობით არ გამოირჩევა.

ლიტერატურა

• გაბაშვილი (2011). გაბაშვილი, მანანა (რედ.). (2011). „სტრესი და იძულებით გადაადგილება: ფსიქოლოგიური პრობლემები და მათი გადაწყვეტის გზები“. თბლისი: ნორვეგიის ლტოლვილთა საბჭოს გამოცემა.
• მაღრაძე (2013). მაღრაძე, მერაბი. (2013). „სტრესი და განწყობა“. ჟურნ. „საქართველის ფსიქოლოგიის მაცნე“: 286-294
• საყვარელიძე (2017), საყვარელიძე, რამაზი. (2017). „სტრესის ფსიქოლოგიური თეორია დიმიტრი უზნაძის პარადიმის მიხედვით“. ჟურნ. „საქართველოს ფსიქოლოგიის მაცნე“: 123-139
• ხანანაშვილი (2008). ხანანაშვილი, მიხეილ. (2008). „ინფორმაციურლი სტრესი“. თბილისი: საქართველოს მეცნიერებათა ეროვნული აკადემიის გამომცელობა.
• Селъе (1979). Селъе, Ганс (1979). „Стресс без дистрсса“. Москва: изд. „Наука“.
• Фресс & Пиаже (1975). Фресс, Пол & Жан Пиаже. (1975). „Экспериментальная психология“. Москва: изд. „Прогресс“.

ანოტაციები (ქართულად და ინგლისურად)

ფსიქოგენური სტრესის სახეები და ფსიქოლოგიური სიმპტომები

საკვანძო სიტყვები: ემოციური დაძაბულობა, პოლარული რომელობა, სიამოვნება, უსიამოვნება, ეუსტრესი, დისტრესი.

ემოციით გამოწვეულ სტრესს ფსიქოგენური სტრესი ეწოდება. ამით განასხვავებენ მას ფიზიოგენური სტრესისაგან, რომელსაც ორგანული პროცესები იწვევს. ფსიქოგენური სტრესის სახეების კლასიფიკაცია მრავალი განსხვავებული ნიშნით ხორციელდება. ჩვენი კვლევა ეხება სტრესულ მდგომარეობათა დაჯგუფებას სტრესორის ემოციური განცდის რომელობის ნიშნით _ სასიამოვნო თუ არასიამოვნო. ამის მიხედვით სტრესული მდგომარეობები იყოფა ეუსტრესად (სასიამოვნო ემოციით გამოწვეული) და დისტრესად (უსიამოვნო ემოციით გამოწვეული). ეუსტრესს და დისტრესს სხვა ნიშნებითაც განსასხვავებენ ერთმანეთისაგან, რასაც ამ კვლევაში არ განვიხილავთ. ამჯერად ჩვენი მიზანია იმ ფსიქიკური სიმპტომების ანალიზი და კლასიფიკაცია, რომლებიც ფსიქოგენური სტრესის მაჩვენებლად შეიძლება მივიჩნიოთ.

ამ მიმართულების კვლევებში სტრესის ძირითად სიმპტომად ემოციური დაძაბულობის განცდა სახელდება. ჩვენ მიგვაჩნია, რომ ფსიქოგენური სტრესის სიმპტომატიკა ამ ერთი ნიშნით ვერ ამოიწურება, რადგან იგი, როგორც უსიამოვნო ემოციური მდგომარეობა, მხოლოდ დისტრესის მაჩვენებელია. ნათელია, რომ სტრესი ემოციის იმ რომელობით განზომილებას უკავშირდება, რაც მის პოლარობაშია გამოხატული. ამიტომ, ჩვენი აზრით, ფსიქოგენური სტრესის სიმპტომატიკა უნდა განისაზღვროს ემოციის ამ თვისების სამივე განზომილებით: უსიამოვნება _ სიამოვნება, დაძაბვა _ შვება და აგზნება _ დამშვიდება. ეუსტრესს და დისტრესს ერთიმეორისგან სიამოვნება _ უსიამოვნების სკალა განასხვავებს, მაგრამ ეს იმას არ ნიშნავს, რომ ყოველი სასიამოვნო ემოციის განცდისას ეუსტრესში ვართ, უსიამოვნო ემოციის განცდისას კი დისტრესში. ჩვენი აზრით, ემოციური მდგომარეობა სტრესად რომ ჩაითვალოს, საჭიროა დანარჩენი ორი განზომილებიდან ერთ-ერთი მაინც იყოს მიახლოებული პირველ პოლუსთან. სასიამოვნო ემოცია ეუსტრესია მაშინ, როდესაც ძლიერ ფსიქო-ფიზიოლოგიურ აღგზნებას ერწყმის. უსიამოვნო ემოცია კი მაშინ ხდება დისტრესი, როდესაც შერწყმულია დაძაბულობის განცდასთან და ფსიქო-ფიზიოლოგიურ აღგზნებულობასთან.

სტრესის ფსიქოლოგიურ სიმპტომთა შესაძლო კომბინაციების განხილვის საფუძველზე ვასკვნით, რომ ეუსტრესი და დისტრესი ორივესთვის დამახასიათებელ (ზოგად და არასპეციფიკურ) სიმპტომთა გარდა, თითოეული მათგანისთვის დამახასიათებელ სპეციფიკურ სიმპტომებშიც ვლინდება.

სტრესის ფსიქოლოგიურ სიმპტომთა შესაძლო კომბინაციების განხილვის საფუძველზე ვასკვნით, რომ ემოციური დაძაბულობის განცდასთან ერთად, სტრესის ფსიქოლოგიური სიმტომებია, აღგზნება-დამშვიდების და დაძაბვა-შვების განცდები.

Types and psychological symptoms of psychogenic stress

Keywords: emotional tension, polar state, pleasant, unpleasant, eustress, distress.

Stress caused by emotion is called as psychogenic stress. This characteristic makes it different from physiogenic stress, which is caused by organic processes. Classification of psychogenic stress types is conducted according to many different signs. Our study refers to the classification of stress states according to emotional perception of stressor – pleasant or unpleasant. According to this stress states are divided in eustress (caused by pleasant emotions) and distress (caused by unpleasant emotions). Eustress and distress are differentiated by other signs as well, which we will not discuss in this study. Purpose of our study is to analyze and classify psychical symptoms, which can be considered as signs of psychogenic stress.

In studies of same direction, feeling of emotional tension is considered as main symptom of stress. We consider that symptomatic of psychogenic stress can not be fully covered only by this single sign, because as the unpleasant emotional state, it is only sign of distress. It is clear that stress is connected to that emotional state, which is reflected in its polarity. Therefore, we think that symptomatic of psychogenic stress should be described in all three dimensions of this emotion: unpleasant/pleasant, tension/release and stimulation/relaxation. Eustress and distress differ by the scale of pleasant/unpleasant, but this does not mean that after each pleasant emotion we are in eustress and vice versa. We think that for considering emotional state as stress it is necessary that from other two dimensions at least one is near the first pole. Pleasant emotion becomes eustress only when is merged with the strong psycho-physiological stimulation. Unpleasant emotion is becoming distress when it is merged with the feeling of tension and psycho-physiological stimulation.

On the basis of discussion of possible combinations of psychological symptoms os stress, we conclude that together with the feeling of emotional tension, psychological symptoms of stress are also feelings of excitement-calmness and tension-relieve.

დახურვა

კვლევის მიზანს წრმოადგენდა ამერიკელი ფსიქოთერაპევტის ჯეფრი იანგის მიერ შემუშავებული მალადაპტური სქემების გამოვლენა სტუდენტ ახალგაზრდებში და გამოვლენილი სქემების დაკავშირება ამავე ახალგაზრდების არაადაპტურ ქცევასთან. განწყობის და სქემის ცნებების ურთიერდამოკიდებულების განსაზღვრა. მალადაპტური სქემებით გამოწვეული ქცევის მექანიზმის ანალიზი. განწყობის კომპონენტის შემოტანა სქემათერაპიის პროცესში და განწყობის ცვლილების მექანიზმების შემუშავება. კვლევის ამ ეტაპზე ჩვენს მიერ იანგის მალადაპტური სქემების კითხვარით (YSQ) გამოკვლეული იქნა თბილისის სახელმწიფო სამედიცინო და კავკასიის უნივერსიტეტების 19 სტუდენტი. 14 ქალი და 5 მამაკაცი 25-35 წლის ასაკში. თვითეულ საკვლევ პირს ასევე ეძლეოდა ინსტრუქცია აღეწერა მისთვის, როგორც პიროვნებისათვის დამახასიათებელი ქცევა ABC სტრუქტურის ფარგლებში სადაც, A - მისთვის ტიპიური ქცევის გამომწვევი მოტივაციაა, B-ქცევის სახე, C-ქცევის შედეგი. როგორც კვლევიდან ჩანს ყველაზე მეტად იყო გამოხატული: მიტოვებულობა/ არასტაბილურობის, თავგანწირვის, ემოციური თავშეკავების, დაუნდობელი სტანდარტების, ჰიპერკრიტიციზმის, ნეგტიურზე ორიენტაციის და დამსჯელი სქემა. საკვლევი პირების ქცევის ანალიზის საფუძველზე გამოვლინდა დისფუნქციონალური ქცევის მაგალითები, რომლებიც განწყობის (ატიტუდის) მახასიათებლებში აღიწერა. ქცევის კომპონენტის გაანალიზებით შეიძლება დავასკვნათ, რომ რიგ შემთხვევებში განწყობა შესაძლებელია გახდეს ადამიანისათვის სტრესის მაპროვოცირებელი ფაქტორი, რომელიც აქცევს მას რიგიდულ, ინერტულ სუბიექტად, რომელსაც უჭირს შეეგუოს ახალ გარემოს. შედეგად ქვეითდება მისი ადპტაციის უნარი და ცხოვრების ხარისხი. კვლევის შემდეგი ეტაპის მიზანია შემუშავდეს ამ განწყობის ამ კომპონენტების არამარტო იდენტიფიცირების არამედ ცვლილების ან შესუსტების მექანიზმები.
დახურვა